در پی حملات هوایی اخیر اسرائیل و گزارش‌هایی مبنی بر آسیب به پدافندهای اس‌ـ‌۳۰۰ ایران، اکنون توجه‌ بیشتری معطوف سامانه‌های پدافندی ایران شده است.

ست جی. فرانتزمن در مطلبی که در اورشلیم پست منتشر شده است به این موضوع می‌پردازد و می‌نویسد با وجود اینکه ایران تعداد زیادی سامانه پدافند هوایی دارد، دفاع هوایی نقطه قوتش نبوده است، شاید این مسئله تا حدی به این دلیل است که ایران سال‌ها است با تهدید نظامی متعارف بزرگی مواجه نبوده و همچنین تحت تحریم قرار داشته است. آخرین باری که ایران در یک جنگ متعارف درگیر و ناچار به دفاع جدی از حریم هوایی‌اش شد در جنگ هشت‌ساله با عراق بود.

او در ادامه می‌افزاید جمهوری اسلامی به تعداد زیاد سامانه‌های متفاوتی که در اختیار دارد می‌بالد اما چندان مشخص نیست که آیا این سامانه‌ها موثرند یا خیر.

سازوکارهای پدافندی ایران: کمیت به‌جای کیفیت

پدافند هوایی ایران همچنین نیروی هوایی بزرگی در اختیار ندارد که با رهگیری تهدیدها، به کمک نیروهای پدافند بیایند. ناوگان جنگنده‌های نیروی هوایی قدیمی است و برای مقابله با نیروی هوایی مدرنی مانند اسرائیل آمادگی ندارد.  

با این حال، جمهوری اسلامی در دهه‌های اخیر به استفاده از نیروی هوایی‌اش نیاز نداشته و معمولا از نیروهای نیابتی در خارج از مرزها حمایت کرده و به‌نوعی منطقه‌ای حائل ایجاد کرده است.

گزارش‌ها حاکی از آن است که در جریان حمله اسرائیل، سامانه‌های راداری از کار افتاده بودند و توانایی ایران در رهگیری اهداف محدود شده بود.

بر اساس گزارش‌ها، چهار سامانه پدافندی اس‌ـ‌۳۰۰ ایران در این حمله آسیب دیده‌اند. جمهوری اسلامی این سامانه را در دو دهه گذشته از روسیه خریداری کرده بود، قراردادی ۸۰۰ میلیون دلاری که به سال ۲۰۰۷ بازمی‌گردد.

این خرید به موضوع بحث رسانه‌های منطقه تبدیل شد و الجزیره در سال ۲۰۱۵ گزارش داد که «برد و ردیابی پیشرفته سامانه اس‌-‌۳۰۰ به ایران امکان می‌دهد هواپیماها را در فاصله‌ای دور از مرزهایش تهدید کند».

سامانه اس‌ـ‌۳۰۰ از چند بخش تشکیل شده و دارای پرتابگرها و دو سیستم رادار است. به این ترتیب، هر سامانه اس‌‌ـ‌۳۰۰ در واقع از چند وسیله نقلیه، رادار، پرتابگر تشکیل شده است.

ایران از سال ۲۰۱۵ تاکنون، چهار سامانه اس‌‌ـ‌۳۰۰ از روسیه دریافت کرده است که نمونه‌های اس‌-‌۳۰۰پی‌ام‌یو۲ و اس‌ـ‌۳۰۰‌پی‌ام‌یو۱ را شامل می‌شوند. در سال ۲۰۱۶، موسسه واشینگتن گزارش داد که این سامانه حتی اگر ارتقا داده شود، قابلیت پایین‌تری نسبت به نمونه پی‌ام‌یو‌ـ‌۲ دارد که ابتدا تصور می‌شد تهران خریداری کرده است، اما همچنان ارتقایی قابل‌ملاحظه در شبکه پدافند هوایی کشور محسوب می‌شود.

بر اساس گزارش موسسه علم و امنیت بین‌المللی، سامانه‌های اس‌‌ـ‌۳۰۰ نقشی کلیدی در محافظت از تاسیسات هسته‌ای اصفهان، نظنز، و فردو دارند.

ایران همچنین اقدام به ساخت سامانه‌های پدافندی کرده و سامانه پدافند هوایی «باور ۳۷۳» را به نمایش گذاشته است. سامانه پدافندی «باور ۳۷۳» از موشک «صیاد ۴» استفاده می‌کند و گفته می‌شود قادر به سرنگونی هواپیما است.

دو رادار «باور» روی کامیون‌های هشت‌چرخ «ظفر» حمل می‌شوند که یکی از آن‌ها رادار «اس‌ـ‌بند» است و برای شناسایی هواپیما در فاصله دور استفاده می‌شود، و دیگری رادار «ایکس‌‌ـ‌بند» است که برد کوتاه‌تر و دقت بالاتر دارد و موشک‌ها  را به سمت هدف هدایت می‌کند.

ایران همچنین سامانه‌های دیگری ساخته یا سامانه‌های موجود را ارتقا داده است؛ سامانه‌ای موسوم به «مرصاد» را با الگوبرداری از سامانه پدافندی ام‌آی‌ام‌-۲۳ هاوک آمریکا ساخته و در دهه‌های اخیر، با استفاده از موشک‌های ساخت داخل با نام‌های «شلمچه»، «شاهین» و همچنین نمونه‌ای از «صیاد ۲»، آن را مدام ارتقا داده است. نمونه جدیدتر این سامانه «مرصاد-۱۶» نام دارد که با نام «کمین» نیز شناخته می‌شود و یک سامانه پدافندی کوتاه‌برد و متحرک دارد.

ایران مجموعه‌ای گسترده از سایر سامانه‌ها و موشک‌های زمین به هوا در اختیار دارد. موشک «صیاد ۱» با الگوبرداری از سامانه چینی «اچ‌کیو‌ـ‌۲‌جی» ساخته شده است. همچنین، سامانه اس‌ـ‌۲۰۰ را در اختیار دارد، و علاوه بر آن، از سامانه «۱۵ خرداد» و سامانه چینی کوتاه‌برد «اچ‌کیو‌ـ‌۷(سی‌اچ‌ـ‌اس‌ای‌‌ـ‌۴)»، و سامانه روسی «تور ام‌۱» هم استفاده می‌کند، که هواپیمای مسافربری اوکراینی در سال ۲۰۲۰ با سامانه «تور ام‌۱» هدف قرار گرفت و سرنگون شد.

ایران سامانه‌ای موسوم به «تلاش» نیز ساخته است، که از موشک‌های «صیاد ۲» و «صیاد ۳» استفاده می‌کند. تقریبا هم‌زمان با رونمایی از این سامانه در سال ۲۰۱۳، سامانه پدافندی «رعد» نیز معرفی شد، و پس از آن، سامانه پدافند «سوم خرداد» ساخته شد.

تهران در سال‌های اخیر در پی افزایش توانمندی پدافندی‌اش بوده است و در سال جاری، از ساخت سامانه موشکی جدید «آرمان» یا «صیاد تاکتیکی» و سامانه پدافندی جدید «آذرخش» خبر داد.

در ماه اوت، رسانه‌های دولتی جمهوری اسلامی اعلام کردند که ارتش تجهیزات جدیدی شامل رادارها و موشک‌های ساخت داخل دریافت کرده است.